مقدمه
مستندها همواره یکی از تأثیرگذارترین گونه‌های سینمایی در جهان بوده‌اند؛ آثاری که رسالت اصلی‌شان نمایش واقعیت، آگاه سازی، ایجاد نگرش و گاه نقد شرایط موجود است. این نوع سینما، با تکیه بر حقیقت و روایت بی‌واسطه، مخاطب را به درک عمیق‌تری از جهان پیرامون خود میرساند. مستندها نه تنها ابزاری برای روایت وقایع تاریخی یا مسائل اجتماعی اند، بلکه می توانند پلی باشند میان نسل‌ها، فرهنگ‌ها و نگاه‌های متفاوت.
در سینمای ایران نیز مستند جایگاهی ویژه دارد. فیلمسازان ایرانی در طول سال‌ها با نگاهی دقیق و دغدغه‌مند به سراغ سوژه هایی رفته‌اند که گاه از چشم رسانه‌های رسمی پنهان مانده‌اند. تنوع موضوعی در مستندهای ایرانی، از مسائل اجتماعی و فرهنگی گرفته تا رویدادهای سیاسی و زندگی‌نامه های شخصیت های تأثیرگذار، نشان دهنده غنای فکری و نگاه جست و جوگر مستندسازان کشور است.
برترین مستندها
در این مطلب، قصد داریم به معرفی برترین مستندهای ایرانی بپردازیم؛ آثاری که توانسته‌اند در دل مخاطبان بنشینند، در جشنواره های داخلی و بین‌المللی بدرخشند و سهمی مهم در شکل گیری آگاهی جمعی داشته باشند. اگر به دنبال تماشای مستندهایی تأثیرگذار، تفکربرانگیز و واقع‌گرا هستید، با ما همراه باشید.
۱- خانه سیاه است
مستند «خانه سیاه است» به کارگردانی فروغ فرخزاد، یکی از درخشان‌ترین مستندهای ایرانی است که در سال ۱۳۴۱ و پس از بازدید فرخزاد از آسایشگاه جذامیان باباباغی تبریز ساخته شد. این فیلم تنها تجربه کارگردانی اوست و با نگاهی شاعرانه و واقع‌گرایانه به زندگی بیماران جذامی میپردازد. ترکیب تصاویر تأثیرگذار، صدای شاعرانه فروغ، آیات قرآن و جملات دعا، فضایی انسانی و دردناک خلق کرده است. فیلم در همان سال در کانون فیلم ایران اکران شد و جایزه بهترین مستند سال را در فستیوال آلمان غربی دریافت کرد. همچنین نسخه‌ی باکیفیت آن در جشنواره فیلم ونیز به نمایش درآمد.
۲- تپه های مارلیک
مستند «تپه های مارلیک» به کارگردانی ابراهیم گلستان در سال ۱۳۴۲، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخ سینمای ایران است که به آثار باستانی تپه مارلیک در استان گیلان و زیبایی‌شناسی آنها میپردازد. این مستند پانزده دقیقه‌ای، دست سازه های پنج هزار ساله را با تمرکز بر دو مجسمه کوچک الهه مرد و زن باروری به نمایش می گذارد. گلستان در این اثر هنری به روایت داستان هایی از مردم مارلیک میپردازد. «تپه های مارلیک» در جشنواره ونیز موفق به دریافت شیر سن مارکو شد و نسخه ترمیم شده آن در سال ۲۰۱۹ در جشنواره فیلم ونیز نمایش داده شد. این مستند همچنان به عنوان یکی از بهترین مستندهای ایرانی شناخته می شود.
۳- آن شب که باران آمد
«اون شب که بارون اومد» مستندی به کارگردانی کامران شیردل در سال ۱۳۴۷ است که ابتدا با هدف روایت قهرمانی یک نوجوان روستایی ساخته شد، اما در جریان تولید، به اثری انتقادی و ساختارشکن تبدیل شد. شیردل با الهام از فیلم راشومون و با بازتاب روایت های متناقض اهالی روستا، مفهوم نسبی بودن حقیقت را بررسی می کند. این مستند، نقدی هوشمندانه بر اسطوره‌سازی و روایت های رسمی است و به عنوان یکی از مستندهای برجسته اما کمتر دیده شده سینمای ایران شناخته می شود.
۴- گلدونه، مش رحیم، صغرا و دیگران
مستند «گلدونه، مش رحیم، صغرا و دیگران» به کارگردانی همایون امامی، روایتی از فعالیت های تئاتری اسماعیل خلج در کارگاه نمایش بین سال های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷ است. این فیلم به شیوه‌ای مستند، تمرکز خلج بر نمایش واقع‌گرایانه شخصیت های فرودست مانند لمپن‌ها، روسپی‌ها و معتادها را نشان می دهد؛ شخصیت هایی که برای نخستین بار با زبان و ادبیات خاص خودشان روی صحنه آمدند. این نگاه نوآورانه، تحولی در تئاتر اجتماعی ایران ایجاد کرد.
۵- باد جن
مستند «باد جن» به کارگردانی ناصر تقوایی که در سال ۱۳۴۸ ساخته شد، نگاهی مردم شناسانه به باورها و آداب محلی مردم بندر لنگه دارد، به ویژه درباره بادهایی به نام های «مضراتی» و «کافر»، که در فرهنگ بومی به آنها باد جن گفته می شود. تقوایی با استفاده از روایتی منحصر به فرد و هنرمندانه، به جن باوری و خرافه‌شناسی پرداخته و مستندی ماندگار خلق کرده است. این فیلم براساس کتاب «اهل هوا» اثر غلامحسین ساعدی ساخته شده و سندی تصویری از سنت های در حال فراموشی است که اهمیت زیادی از جنبه های جامعه‌شناسی، روان‌کاوی، پزشکی سنتی و موسیقی فولکلور دارند.
۶- بادصبا
مستند «باد صبا» (The Lovers’ Wind) که در سال ۱۳۴۸ توسط کارگردان فرانسوی آلبر لاموریس ساخته شد، یکی از آثار برجسته سینمای مستند ایران است. این فیلم که به سفارش وزارت فرهنگ و هنر ایران تولید گردید، ایران را از آسمان و با استفاده از بالگرد به تصویر می کشد. «باد صبا» با نگاهی شاعرانه و هنرمندانه، مناظری از کوه‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها و شهرهای ایران را به نمایش می گذارد و زندگی روزمره مردم و ارتباط آنها با طبیعت را نشان می دهد. موسیقی سنتی ایرانی نیز به خوبی با تصاویر هماهنگ شده و جذابیت فیلم را دوچندان کرده است. این مستند در سال ۱۹۷۸ نامزد جایزه اسکار بهترین مستند شد.
۷- باغ سنگی
مستند «باغ سنگی» به کارگردانی پرویز کیمیاوی، اثری برجسته در سینمای مستند داستانی ایران است که در سال ۱۳۵۵ ساخته شد. این فیلم با نگاهی شاعرانه و سوررئال، زندگی درویش‌خان اسفندیارپور، کشاورز کر و لال اهل سیرجان را روایت می کند که پس از از دست دادن زمین هایش، باغی از درختان خشکیده ساخت و به جای میوه، سنگ از شاخه‌ها آویخت. این باغ، نمادی از اعتراض و بیان هنری در برابر سختی های زندگی است. «باغ سنگی» در سال ۱۹۷۶ موفق به دریافت جایزه خرس نقره‌ای از جشنواره فیلم برلین شد.
۸- روایت فتح
مستند «روایت فتح» به کارگردانی و روایت شهید سید مرتضی آوینی، یکی از اثرگذارترین آثار سینمای دفاع مقدس ایران است. این مجموعه با نگاهی عرفانی و انسانی، لحظات واقعی جنگ ایران و عراق را در قالب اپیزودهایی درباره عملیات‌ها و مناطق مختلف به تصویر می کشد. استفاده از تصاویر مستند، مصاحبه با رزمندگان و روایت شاعرانه و معنوی آوینی، «روایت فتح» را به فراتر از یک گزارش جنگی تبدیل کرده و به تحلیلی عمیق از مفاهیمی چون ایمان، ایثار و انسانیت می پردازد.
۹- نخل درخت زندگی
مستند «نخل، درخت زندگی» به کارگردانی احمد ضابطی جهرمی در سال ۱۳۶۶، قسمت نخست مجموعه «چتر سبز: نخل جهرم» است و با نگاهی اجتماعی و مردم نگارانه به نقش درخت نخل در زندگی، فرهنگ و معماری جهرم می پردازد. این اثر در جشنواره های بین‌المللی موفق به دریافت جوایزی چون تندیس فیلم اول جشنواره ABU توکیو (۱۳۷۰) و مدال طلای جشنواره لوزان سوئیس برای قسمت دوم مجموعه (۱۳۶۹) شده و به عنوان سندی فرهنگی و هنری شناخته می شود.
۱۰- مشق شب
مستند «مشق شب» (۱۳۶۷) به کارگردانی عباس کیارستمی، نگاهی صادقانه و انسانی به دنیای کودکان دبستانی دارد. این اثر، بدون موسیقی و تنها با صدای خود کودکان، دغدغه‌های آنها درباره تکالیف، مدرسه و خانواده را بازگو می کند. کیارستمی با رویکردی مستندگونه و بی‌واسطه، نظام آموزشی آن زمان ایران را به تصویر می کشد و به عمق ترس‌ها و مسائل اجتماعی پنهان در دل کودکی میپردازد. «مشق شب» مرز میان مستند و داستانی را کمرنگ کرده و در جشنواره‌های داخلی و خارجی به نمایش درآمده است.
۱۱- کلوزآپ
فیلم مستند «کلوزآپ» ساخته‌ی عباس کیارستمی، اثری شاخص در سینمای مستند ایران است که مرز بین واقعیت و داستان را به شیوه‌ای خلاقانه در هم می‌آمیزد. این فیلم، داستان واقعی حسین سبزیان را روایت می کند که به دلیل شباهت ظاهری به محسن مخملباف، خود را جای او جا میزند. کیارستمی با بازسازی این ماجرا و استفاده از افراد واقعی در نقش های خود، مفاهیمی چون هویت، حقیقت و واقعیت را به چالش می کشد.
«کلوزآپ» تحسین جهانی را برانگیخت؛ از جمله انتخاب به عنوان پنجمین فیلم برتر سال ۱۹۹۱ توسط نشریه «کایه دو سینما»، رتبة چهارم بهترین فیلم دهه ۹۰ در سال ۲۰۰۰، و جایگاه ۴۲ در نظرسنجی ۲۰۱۲ نشریه «سایت اند ساوند» از بهترین فیلم های تاریخ سینما.
۱۲- ایران
مستند «ایران» به کارگردانی حمید مجتهدی، یکی از شاخص‌ترین آثار مستند درباره ایران است که از سال ۱۳۸۰ تولید آن آغاز شد. این مجموعه با استفاده از تصویربرداری هوایی و کیفیت بالای تولید، به معرفی تاریخ، فرهنگ، جغرافیا و جاذبه های گردشگری ایران میپردازد. هدف آن ارائه تصویری جامع و هنرمندانه از زیبایی‌ها و شکوه ایران به عنوان یک دانشنامه مصور ملی است.
۱۳- سکس و فلسفه
مستند درام «سکس و فلسفه» به کارگردانی محسن مخملباف در سال ۱۳۸۳، با زبانی شاعرانه به بررسی رابطه‌ی میان عشق، جنسیت و هویت انسانی میپردازد. داستان فیلم حول مردی ۴۰ ساله می‌چرخد که در روز تولدش چهار معشوقه‌ی سابق خود را به کلاس رقصی که تدریس می کند دعوت می کند تا روابط گذشته‌اش را مرور کند. فیلم به زبان های فارسی تاجیکی و روسی ساخته شده و در ایران، تاجیکستان و فرانسه تولید شده است. این اثر در جشنواره های بین‌المللی زیادی شرکت داشته و در سال ۱۳۸۳ نماینده تاجیکستان برای اسکار بود، اما به دلیل نداشتن زیرنویس انگلیسی از رقابت بازماند.
۱۴- ماه و روباه صورتی
مستند «روباه و ماه صورتی» به کارگردانی مهرداد اسکویی، داستان مهاجرت ثریا، دختر ۱۸ ساله افغان، از ایران به اروپا را روایت می کند. این فیلم با استفاده از دوربین گلکسی S21 Ultra سامسونگ و به دست خود ثریا در طول سفرش ضبط شده است. اسکویی با پیشنهاد به ثریا برای ثبت وقایع سفرش با موبایل، تجربه‌ای نوین در فیلمسازی با موبایل را به تصویر کشیده است. او همچنین به یاد آموزه های عباس کیارستمی درباره ثبت وقایع از زاویه‌ای جدید اشاره می کند. این مستند با حمایت صندوق سینمایی کاتاپولت ساخته شده و به پروژه های مستند با پتانسیل بالا کمک هزینه اهدا می کند. مهرداد اسکویی پیش از این نیز جوایز بین‌المللی زیادی کسب کرده است.
۱۵- بانوی گل سرخ
مستند «بانوی گل سرخ» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی مجتبی میرتهماسب در سال ۱۳۸۷ تولید شده و به زندگی شهین‌دخت صنعتی (سرلتی) میپردازد. این مستند داستان تحول کشاورزی در منطقه لاله‌زار کرمان را روایت می کند که شهین‌دخت صنعتی با توقف کشت خشخاش و جایگزینی آن با گل محمدی، تولید گلاب را جایگزین تریاک کرده و اقتصاد منطقه را دگرگون ساخت. داستان این تحول از زبان همایون صنعتی‌زاده، همسر شهین‌دخت و چهره‌ای برجسته در فرهنگ و صنعت ایران، روایت می شود.
۱۶- توران خانم
مستند «توران خانم» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد و مجتبی میرتهماسب در سال ۱۳۹۸ تولید شد و به زندگی و فعالیت های توران میرهادی، بنیان‌گذار شورای کتاب کودک و فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، میپردازد. این فیلم همراهی با توران میرهادی در سال های پایانی عمرش را نشان می دهد و دغدغه‌ها و تلاش های او برای تداوم فعالیت های مرتبط با رشد و آموزش کودکان در ایران را به تصویر می کشد. میرهادی با تأسیس این نهادها، تأثیر زیادی در حوزه آموزش و پرورش داشت.
کلام آخر
فیلم مستند فراتر از یک روایت تصویری ساده، آیینه‌ای از حقیقت، تجربه و گاه تلنگری برای بیداری‌اند. سینمای فیلم مستند ایران، با پشتوانه‌ای غنی از فرهنگ، تاریخ و دغدغه های اجتماعی، موفق شده است آثاری خلق کند که نه تنها در داخل کشور، بلکه در سطح بین‌المللی نیز دیده و تحسین شده‌اند. در این مقاله تلاش کردیم نگاهی داشته باشیم به برخی از برترین فیلم های مستند ایرانی که هرکدام بخشی از واقعیت های کشورمان را به تصویر کشیده‌اند.
