تعریف فیلم مستند
فیلم مستند به آن دسته از آثار سینمایی اطلاق می شود که با استفاده از زبان بصری و روایت داستان های واقعی، رویدادها، تجربیات و حقایق موجود در زندگی، تاریخ، فرهنگ و جامعه را به تصویر می کشند. این سبک فیلمسازی، از ثبت مستقیم واقعیت آغاز می شود و سپس با بهره‌گیری از تدوین، موسیقی و دیگر عناصر هنری، سعی در ارائه‌ی تحلیلی عمیق و تأثیرگذار از موضوع مورد بحث دارد.
به عبارت ساده‌تر فیلم مستند، پلی است میان واقعیت و هنر، جایی که رویدادهای واقعی زندگی با زبانی هنرمندانه روایت می شوند. از اهمیت این هنر میتوان به گفته جان گریرسون پدر مستندسازی اشاره کرد که می گوید “مستند، درمان خلاقانه‌ی واقعیت است“.
تاریخچه فیلم مستند
فیلم مستند از اواخر قرن ۱۹ با تلاش های برادران لومیر آغاز شد که زندگی روزمره را ثبت می کردند. در دهه ۱۹۲۰، رابرت فلاهرتی با نانوک شمالی (۱۹۲۲) اولین مستند داستانی را ساخت.
در جنگ جهانی دوم، مستند به ابزاری برای تبلیغات سیاسی تبدیل شد، مانند پیروزی اراده (۱۹۳۵) در آلمان و چرا می جنگیم؟ (۱۹۴۲) در آمریکا. دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شاهد ظهور سینمای مشاهده‌ای بود که واقعیت را بدون مداخله فیلم‌ساز ثبت می کرد. در دهه های بعد، مستندها شخصی‌تر و تجربی‌تر شدند، و با پیشرفت تکنولوژی دیجیتال در دهه ۱۹۹۰، این سبک فیلمسازی گسترده‌تر شد.
امروزه، مستندها در موضوعات متنوعی مانند محیط‌زیست، سیاست، تاریخ، فرهنگ، صنایع و… ساخته می شوند و با ورود فناوری های جدید آینده‌ای خلاقانه‌تر پیش رو دارند.
تفاوت مستند با فیلم‌های داستانی
مستند به وقایع واقعی می پردازد و هدف آن نمایش حقیقت، بدون تغییر یا تخیل است. در حالی که فیلم های داستانی براساس تخیل و روایت های فرضی ساخته می شوند و داستان ها و شخصیت ها به طور کامل از تخیل نویسنده یا کارگردان خلق می شوند. به عبارت ساده، مستندها تلاش می کنند تا دنیای واقعی را ثبت و نمایش دهند، در حالی که فیلم های داستانی دنیایی فرضی یا ساختگی را به تصویر می کشند.
هدف و ماهیت
مستند: ارائه‌ی واقعیت، آموزش، تحلیل و نمایش زندگی واقعی است.
داستانی: خلق یک دنیای خیالی با شخصیت ها و رویدادهای از پیش نوشته شده.
فیلم‌نامه و روایت
مستند: اغلب بدون فیلم‌نامه‌ی از پیش تعیین شده، بر اساس واقعیت و رویدادهای واقعی شکل می گیرد.
داستانی: دارای فیلم‌نامه‌ی دقیق و دیالوگ های از پیش نوشته شده است.
بازیگران و شخصیت ها
مستند: افراد واقعی به عنوان سوژه حضور دارند.
داستانی: از بازیگران حرفه‌ای برای ایفای نقش ها استفاده می شود.
سبک فیلم‌برداری
مستند: اغلب با سبک سینمای مشاهده‌ای، استفاده از دوربین روی دست و نور طبیعی ساخته می شود.
داستانی: از نورپردازی حرفه‌ای، جلوه های ویژه و زوایای متنوع برای ایجاد حس سینمایی استفاده می کند.
گونه شناسی انواع فیلم مستند
۱- فیلم مستند براساس موضوع
مستند صنعتی: نوعی فیلم مستند است که به معرفی فرآیندهای تولید، فناوری ها، تاریخچه و فعالیت های یک صنعت یا شرکت می پردازد. این مستندها معمولاً برای نمایش روش های کاری، پیشرفت های فنی، کیفیت محصولات و نقش یک کسب و کار در بازار ساخته می شوند.
مستند تاریخی: نوعی مستند است که به بررسی، روایت و بازسازی رویدادهای گذشته می پردازد. این مستندها با استفاده از اسناد، تصاویر آرشیوی، مصاحبه ها و بازسازی های تصویری، سعی می کنند حقیقت تاریخی را به شکلی دقیق و جذاب به مخاطب ارائه دهند.
مستند ورزشی: این نوع مستند به بررسی رویدادهای ورزشی، زندگی ورزشکاران، تاریخچه تیم ها و پشت‌صحنه مسابقات می پردازد. این مستندها با استفاده از تصاویر آرشیوی، مصاحبه ها و تحلیل های تخصصی، تلاش می کنند داستان های الهام‌بخش، لحظات مهم و چالش های دنیای ورزش را به تصویر بکشند.
مستند جنگی: نوعی فیلم مستند است که به بررسی جنگ ها، نبردها، استراتژی های نظامی و تأثیرات جنگ بر جوامع می پردازد. هدف آنها آگاهی‌بخشی، حفظ تاریخ و نمایش پیامدهای جنگ است.
برخی دیگر از موضوعاتی که میتوان با آنها به ساخت فیلم مستند پرداخت عبارتند از اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، حیات وحش، علمی، خبری، اجتماعی، هنرشناسی و ….
۲- فیلم مستند براساس کاربرد
آموزشی: این نوع مستند برای آموزش و انتقال دانش در موضوعات علمی، فرهنگی یا فنی ساخته می شود. معمولاً در مدارس، دانشگاه ها و برنامه های آموزشی استفاده می شود.
تبلیغی: هدف این مستند، معرفی یک محصول، برند یا خدمات به شیوه‌ای معتبر و تأثیرگذار است. شرکت ها از این نوع مستند برای جلب اعتماد مشتریان و تبلیغ حرفه‌ای استفاده می کنند.
گزارشی: این نوع مستند وقایع و رویدادهای مهم اجتماعی، سیاسی یا اقتصادی را بررسی می کند. عموما خبرنگاران و رسانه‌ها برای تحلیل و ارائه گزارش های عمیق از آن استفاده می کنند.
مهارت افزایی: این مستند بر آموزش مهارت های عملی تمرکز دارد، مانند یادگیری یک حرفه، بهبود توانایی های فنی یا تقویت مهارت های فردی و شغلی که معمولاً در دوره های آموزشی و کارگاهی به کار میرود.
۳- فیلم مستند براساس ساختار
ژورنالیستی: این نوع مستند بر ارائه‌ی اطلاعات واقعی، تحلیل وقایع و گزارش های تحقیقاتی تمرکز دارد. معمولاً شامل مصاحبه‌ها، اسناد آرشیوی و روایت های مستند است و در رسانه های خبری و پژوهشی استفاده می شود.
توضیحی یا توصیفی: این ساختار به شیوه‌ای خطی و روشن، موضوع خاصی را توضیح می دهد. از روایت‌گر، تصاویر مرتبط و گاهی گرافیک های توضیحی برای انتقال اطلاعات به مخاطب استفاده می کند.
تجریدی یا شکل گرا یا شاعرانه: در این نوع مستند، تأکید بر احساسات، تصاویر نمادین و روایت های غیرخطی است. معمولاً کمتر از دیالوگ و بیشتر از موسیقی، تدوین هنری و فضاسازی های بصری برای بیان مفاهیم استفاده می شود.
۴- فیلم مستند براساس سبک‌ها
سینما چشم: این سبک بر ثبت واقعیات بدون دخالت فیلم‌ساز و با استفاده از دوربین های سبک و قابل حمل تأکید دارد.
سینما حقیقت: نوعی سینمای غیر داستانی است. این سبک فیلمسازی مدعی است که تا حد امکان به واقعیت وفادار است.
سینمای بی‌واسطه: در این سبک، فیلم‌ساز بدون مداخله یا تأثیرگذاری بر رویدادها، تنها در حال مشاهده و ثبت اتفاقات است. هدف این است که وقایع به طور طبیعی و بی‌پرده نمایش داده شوند.
مستند مشاهده‌ای: در این سبک، فیلم‌ساز به شکل غیرمداخله‌گرانه‌ای واقعیت را ثبت می کند. دوربین به عنوان یک ناظر خاموش، بدون نظردهی یا توضیح اضافی، به ثبت رویدادها و لحظات واقعی می پردازد.
انعکاسی: مستندهای انعکاسی فیلم‌ساز را به عنوان بخش مهمی از داستان معرفی می کنند و فرآیند ساخت فیلم و ارتباط فیلم‌ساز با سوژه را به نمایش می‌گذارند.
شاعرانه: این سبک بیشتر به جای روایت های خطی و مستندهای واقع‌گرایانه، بر احساسات و تصاویر هنری تمرکز دارد.
تعاملی یا مشارکتی: در این سبک، فیلم‌ساز به طور فعال در فرآیند مستندسازی دخالت می کند و از سوژه‌ها می خواهد تا نظر یا داستان خود را بیان کنند. فیلم‌ساز و سوژه در یک تعامل دوجانبه باهم قرار دارند. این نوع مستندها معمولاً حاوی مصاحبه های عمیق و مشارکت فعال هستند.
۵- فیلم مستند براساس شیوه بازنمایی
بازنمایی مستقیم: در این نوع بازنمایی، فیلم‌ساز سعی می کند بیننده را با واقعیت های بیرونی روبه‌رو کند، به طوری که تأثیرات شخصی و ذهنی از فیلم‌ساز در روایت کمترین میزان باشد. این شیوه معمولاً در مستندهای مشاهده‌ای و مستندهای سینمای حقیقت دیده می شود، جایی که تأکید بر صداقت و نمایش بدون فیلتر و اصلاح رویدادها است.
بازنمایی غیر مستقیم: این نوع بازنمایی معمولاً در مستندهای شاعرانه یا انعکاسی دیده می شود که فیلم‌ساز به طور غیرمستقیم واقعیت را از دیدگاه خود تفسیر کرده و معنای خاصی از آن استخراج می کند. در این سبک‌ها، فیلم‌ساز اغلب از تصاویر، صداها و دیگر ابزارهای سینمایی به منظور ایجاد تأثیرات عاطفی یا مفهومی استفاده می کند.
۶- فیلم مستند براساس شاخص زمان
محض: این نوع مستندها معمولاً در زمان حال فیلم‌برداری می شوند و هدف آنها ثبت و نمایش لحظات واقعی زندگی است، بدون هیچ‌گونه تخیلات داستانی.
بازسازی و اجرای مجدد: این نوع مستند شامل فیلم هایی است که در آنها یک رویداد تاریخی یا واقعی به طور عمدی طراحی مجدد یا بازسازی می شود.
معروف ترین مستند های ایرانی و خارجی
مستند های ایرانی
مستند مشق شب: مستند “مشق شب” ساخته عباس کیارستمی در سال ۱۳۶۷، به بررسی سیستم آموزشی و تأثیرات تکالیف شبانه بر دانش آموزان کلاس اولی می پردازد. این مستند، کیارستمی را به عنوان یک کارگردان حساس و دقیق در زمینه ثبت واقعیت های اجتماعی نشان می دهد.
مستند رؤیاهای دم صبح: این مستند به زندگی دختران زیر ۱۸ سال در کانون اصلاح و تربیت اختصاص دارد و مهرداد اسکویی در آن به طور دقیق به وضعیت اجتماعی و روانی این دختران می پردازد.
مستند های خارجی
مستند The Last Dance: این مستند در مورد دوران آخر بازی های حرفه‌ای مایکل جوردن در تیم Chicago Bulls است و به طور ویژه بر چالش ها و موفقیت های او در طول این دوران تمرکز دارد.
مستند Won’t You Be My Neighbor?: این مستند زندگی و کارهای فرد راجرز، مجری مشهور تلویزیونی آمریکا و تأثیر او بر نسل های مختلف را مورد بررسی قرار می دهد.
کلام آخر
در نهایت، ساخت فیلم مستند یک سفر شگفت‌انگیز به دنیای واقعی است؛ دنیایی که از طریق آن می توانیم داستان هایی پر از حقیقت، چالش و تغییرات اجتماعی را بشنویم. از مستندهای اجتماعی گرفته تا علمی، تاریخی، صنعتی و حتی ورزشی، هر ژانر به شکلی منحصر به فرد واقعیت را برای مخاطب روایت می کند. فیلم مستند به ما یادآوری می کند که حقیقت همیشه پیچیده‌تر از آن چیزی است که فکر می کنیم و هر داستان، یک دریچه به دنیای بزرگتر است.
منبع:
سبک شناسی و گونه شناسی فیلم مستند، دکتر احمد ظابطی جهرمی
